Pytanie o to, czy zwierzę jest wykastrowane pojawia się zawsze gdy do gabinetu weterynaryjnego trafiają zwierzęta bezdomne bez blizn po zabiegu kastracji i niejasnym statusem kastracji lub zwierzęta starsze, rzekomo wykastrowane, które zaczynają wykazywać typowe zachowania seksualne takie jak wspinanie się, wokalizacja, gonienie i wzmożona agresja.
Przyczyn takich sytuacji może być wiele, z czego najważniejsze to:
- Zwierzę nie jest wykastrowane.
- Zwierzę jest niekompletnie wykastrowane (zespół pozostałości jajników (ang. ovarian remnant syndrome – ORS), wnętrostwo lub pozostałości tkanki jąder).
- Zwierzę jest wykastrowane, ale ma guz wytwarzający hormony płciowe np. w nadnerczach (hiperadrenokortycyzm).
Ważne jest, aby zastanowić się nad możliwymi powiązaniami, zapobieganiem nowotworom narządów płciowych (jajników, macicy i jąder) oraz ich diagnozowanie, a także możliwościach leczenia istniejących nowotworów.
W jaki sposób może pomóc diagnostyka laboratoryjna?
Wybór każdego testu laboratoryjnego opiera się na szczegółowym wywiadzie i dokładnym badaniu klinicznym. Jeżeli nie ma wyraźnych wskazówek odnośnie do statusu kastracji, to pomocne jest badanie krwi. Zasadniczo istnieją trzy różne opcje, które są mniej lub bardziej odpowiednie w zależności od gatunku i wieku zwierzęcia:
- Oznaczenie bazowych wartości stężenia hormonów płciowych (testosteron, estradiol, progesteron, 17-OH progesteron i inne uzupełniające hormony steroidowe).
- Test stymulacji HCG (z dwoma oznaczeniami stężenia progesteronu lub testosteronu).
- Nowość dla królików: Oznaczenie stężenia hormonu anty-Müllerowskiego (AMH).
Poniżej omówiono zalety i wady poszczególnych testów dla różnych małych ssaków.
1. Oznaczenie bazowych wartości stężeń hormonów płciowych
Zasadniczo, u małych ssaków, możliwe jest oznaczenie poszczególnych hormonów płciowych. Niestety wiarygodne wartości referencyjne są dostępne tylko dla kilku gatunków zwierząt. Zazwyczaj stężenie progesteronu jest mierzone u samic, a stężenie testosteronu u samców. Wyniki oznaczenia bazowych wartości są rozstrzygające w odniesieniu do kastracji tylko wtedy, gdy stężenie badanych hormonów jest wysokie.
Niskie wartości bazowe nie są rozstrzygające diagnostycznie w przypadku:
- gdy zwierzęta mogą być wykastrowane
- samice mogą być w okresie rui
- produkcja hormonów jest cyklicznie na niskim poziomie
Poziom estadiolu podlega silnym wahaniom i dlatego nie nadaje się do odpowiedzi na pytanie „wykastrowany tak/nie”. Może być jednak stosowany do celów diagnostycznych u samców zwierząt z podejrzeniem guzów komórek Sertoliego produkujących estrogeny lub w przypadku wykastrowanych fretek z podejrzeniem hiperadrenokortycyzmu. Androgeny i 17-OH-progesteron odgrywają rolę jedynie w diagnostyce hiperadrenokortycyzmu u wykastrowanych fretek i mogą być zlecone w profilu.
2. Test stymulacji HCG (z dwoma oznaczeniami stężenia progesteronu lub testosteronu)
Do jednoznacznego wykrycia tkanki gonad przydatny jest test stymulacji HCG z oznaczeniem stężenia progesteronu u samic lub testosteronu u samców. GnRH stymuluje wydzielanie LH (hormon luteinizujący) z przedniego płata przysadki mózgowej. Z kolei LH stymuluje produkcję progesteronu w jajnikach i testosteronu w komórkach Leydiga (rysunek 1). Preparaty busereliny (analog GnRH, Receptal®, Buserelin®, Veterelin®) są obecnie zatwierdzone dla małych ssaków – ale tylko dla królików. Jednak badania in vitro wykazały, że buserelina zmniejsza produkcję progesteronu w środkowej i późnej fazie lutealnej (Zerani et al. 2010), co może prowadzić do fałszywie niskich wyników. Preparaty HCG (Ovogest®, Suigonan®) są zatem stosowane częściej. Nie są one dopuszczone do stosowania u małych ssaków i muszą być odpowiednio rededykowane, ale zostały wielokrotnie wypróbowane, przetestowane i są łatwe w użyciu.
Wykonanie i interpretację testu stymulacji u królików opisano w tabeli 1. W literaturze nie opisano jeszcze specyficznych testów dla małych ssaków.
Tabela 1. Test stymulacji HCG do diagnostyki tkanki gonadalnej u królików (wzorowany na Geyer 2015, Schützenhofer 2011)
| Samiec | Samica | |
|---|---|---|
| Procedura | ||
| Pierwsze pobranie krwi (wartość podstawowa): | Oznaczenie testosteronu | Oznaczenie progesteronu |
| Iniekcja: | 0.8 μg buserelin (np. Receptal®) or 100- 250 IU/animal HCG (np. Ovogest®) i. m. | |
| Drugie pobranie krwi (wartość stymulacji): | Pobieranie próbki krwi po 1 godzinie | Pobranie próbki krwi po 5-7 dniach |
| Interpretacja wartości stymulacji: | Testosteron | Progesteron |
| Obecność tkanki produkującej hormony (niewykastrowany, ORS) | > 1 ng/ml | > 4 ng/ml |
| Wynik wątpliwy | 0.1 – 1 ng/ml | 2 – 4 ng/ml |
| Brak tkanki produkującej hormony (wykastrowany) | < 0.1 ng/ml | < 2 ng/ml |
3. Oznaczanie stężenia hormonu anty-Müllerowskiego (AMH) u królików
Dobrą alternatywą dla testu stymulacji HCG u królików jest oznaczenie stężenia AMH. Obecnie stężenie AMH u psów i kotów jest rutynowo stosowany do sprawdzenia czy zwierzę jest wykastrowane czy niewykastrowane; do diagnozowania zespołu pozostałości jajnika lub wnętrostwa. Oznaczenie AMH jest również odpowiednie w przypadku diagnozy guza komórek ziarnistych u klaczy, samic psów i krów, a także diagnozy guza komórek Sertoliego u samców psów. U koni hormon ten stosowany jest do diagnozowania wnętrostwa (Böhmer 2023). Hormon anty-Müllerowski jest dimetryczną glikoproteiną, która jest zaangażowana w różnicowanie płciowe płodu. U samców prowadzi do zahamowania rozwoju przewodów Müllera. Jednocześnie najądrza, nasieniowody i gruczoły pęcherzyków nasiennych różnicują się z przewodów Wolffa pod wpływem testosteronu. U samic to hamowanie przez AMH nie ma miejsca, a przewody Müllera rozwijają się następnie w jajowód, macicę, szyjkę macicy i dogłowową część pochwy. U dojrzałych płciowo zwierząt AMH jest produkowany wyłącznie w komórkach ziarnistych jajników i komórkach Sertoliego jąder, niezależnie od cyklu menstruacyjnego.
Nowe publikacje pokazują, że testy stosowane do określenia stężenia AMH u innych gatunków zwierząt mogą być również wykorzystane do pomiaru stężenia AMH u królików (Böhmer i in. 2022). Böhmer i jego współpracownicy w ramach badania wykonali w Laboklin badanie poziomu AMH za pomocą testu chemiluminescencji (CLIA) u 64 niekastrowanych i 22 kastrowanych dorosłych samic królików w celu rozróżnienia osobników wykastrowany od niewykastrowany. Dodatkowo wykorzystano oznaczenie poziomu AMH w odniesieniu do ciąży rzekomej i liczby pęcherzyków (Böhmer et al. 2022). Zmierzono również stężenie progesteronu w celu określenia, czy samice były w ciąży rzekomej (< 2 ng/ml: faza pęcherzykowa, nie ciąża rzekoma, > 2 ng/ml: faza lutealna, ciąża rzekoma). Wszystkie wykastrowane króliki wykazywały stężenie AMH < 0,07 ng/ml, a wyniki różniły się istotnie (p < 0,001) od tych u niewykastrowanych samic królików, a zakresy wartości nie pokrywały się (Tabela 2). Nie było istotnej różnicy w fazie pęcherzykowej i lutealnej (p < 0,951).
W ramach dalszych wewnętrznych badań Laboklin (2023) poddał analizie podobne dane, gdzie poziom AMH zmierzono u 33 wykastrowanych królików płci męskiej za pomocą identycznego urządzenia przy użyciu CLIA (Tabela 2). Ustalono wstępny zakres referencyjny < 0,07 ng/ml dla wykastrowanych samców królików.
Tabela 2. Stężenia AMH u królików (CLIA; samice, zgodnie z Böhmer et al. 2022; samce, niepublikowane dane z Laboklin)
| Status kastracji | Ilość (n) | Średnia ± odchylenie standardowe (ng/ml) | Mediana (ng/ml) | Zakres (ng/ml) |
|---|---|---|---|---|
| Samica wykastrowana | 22 | 0.05 ± 0.04 | 0.06 | 0.01 – 0.23 |
| Samica niewykastrowana | 64 | 1.67 ± 0.64 | 1.53 | 0.77 – 3.36 |
| Samica królika: AMH < 0,07 ng/ml → wykastrowana | ||||
| Samiec wykastrowany | 33 | 0.04 ± 0.03 | 0.03 | 0.01 – 0.12 |
| Samiec niewykastrowany | 11 | 14.00 ± 7.83 | 12.94 | 3.76 – 22.96 |
| Samiec królika: AMH < 0,07 ng/ml → wykastrowany | ||||
Wyniki te są spójne z wynikami innych badań (Schwarze 2023), chociaż wykorzystano w nich różne urządzenia i metody oznaczania. Różnice pomiędzy samicami niewykastrowanymi i wnętrami nie zostały jeszcze zbadane. U wnętrów psów, cieląt i ogierów występują wyższe stężenie AMH niż u niewykastrowanych samców z powodu niedojrzałych komórek Sertoliego lub braku supresji przez testosteron (Böhmer 2023).
Oznaczanie AMH jest zatem odpowiednie do sprawdzania statusu kastracji zarówno samic, jak i samców królików. Zaletą jest to, że krew pobierana jest jednorazowo bez iniekcji, a wynik jest szybko dostępny. Wadą jest czułość próbki, która wymaga dostarczenia schłodzonej, odwirowanej i odpipetowanej surowicy (co najmniej 200 μl). Stężenia AMH powyżej 0,07 ng/ml wskazują na tkankę gonadalną.
Konieczne są dalsze badania nad możliwością zastosowania pomiarów AMH u innych małych ssaków oraz w kontekście diagnostyki ORS i guzów komórek ziarnistych / komórek Sertoliego, a także w dziedzinie hiperadrenokortycyzmu u małych ssaków.
Wnioski
Złotym standardem w rozróżnianiu wykastrowanych i niewykastrowanych małych ssaków jest test stymulacji HCG z dwoma pomiarami progesteronu/testosteronu. Pojedyncze pomiary są rozstrzygające dla niewykastrowanych zwierząt, jeśli stężenia są wysokie. U królików oznaczenie AMH jest dobrą alternatywą.
Jana Liebscher
Dr. Jutta Hein
Piśmiennictwo:
- Böhmer F, Erber K, Ewringmann A, Klein R, Reese S, Böhmer C, Meyer-Lindenberg A, Walter B. Anti-Müllerian hormone concentrations in female rabbits and its relation to spay status, pseudopregnancy and ovarian follicle numbers. Reprod Domest Anim 2022;57(12):1636-43. doi: 10.1111/rda.14240.
- Böhmer F. Das Anti-Müller-Hormon beim weiblichen Kaninchen und seine Serumkonzentrationen im Verhältnis zu Kastrationsstatus, Scheinträchtigkeit und Follikelanzahl. Dissertation, Ludwig-Maximilians-Universität München: Tierärztliche Fakultät; 2023. doi: 10.5282/edoc.31465.
- Geyer A. Hormonelle Kastration beim weiblichen Kaninchen mit dem GNRH-Agonisten Deslorelin. Dissertation, Ludwig-Maximilians-Universität München: Tierärztliche Fakultät; 2015. doi: 10.5282/edoc.18654.
- Schützenhofer G. Einsatz von Deslorelin beim männlichen Kaninchen sowie Versuche zur Quetschung des Samenstranges zur Ausschaltung der Hodenfunktion. Dissertation, Justus-Liebig-Universität Gießen: Fachbereich Veterinärmedizin; 2011. doi:10.22029/jlupub-11728.
- Schwarze I. Wirklich kastriert?! Referenzwertbestimmung des Anti-Müller-Hormons beim Kaninchen. Poster DVG Berlin 23.11. – 25.11.2023. Proceedings DVG 2023 Kleintiere Do & Fr: 5.
- Zerani M, Parillo F, Brecchia G, Guelfi G, Dall’Aglio C, Lilli L, Maranesi M, Gobbetti A, Boiti C. Expression of type I GNRH receptor and in vivo and in vitro GNRH-I effects in corpora lutea of pseudopregnant rabbits. J Endocrinol 2010;207(3):289-300. doi: 10.1677/JOE-10-0109.
